Kiberxavfsizlik va Kiberjinoyatlar: 2025 Yildagi Global va O‘zbekistondagi Vaziyat

Raqamli transformatsiya jarayonlarining jadallashuvi bilan bir qatorda kiberxavfsizlikka bo‘lgan tahdidlar ham misli ko‘rilmagan darajada ortib bormoqda. Bugungi kunda kiberjinoyatlar nafaqat alohida shaxslar yoki kompaniyalarga, balki butun boshli davlatlarning milliy xavfsizligiga jiddiy xavf solmoqda. Ushbu maqolada 2025-yilda O‘zbekiston va jahonda kiberxavfsizlik sohasidagi mavjud holat, asosiy tendensiyalar va ko‘rilayotgan choralar tahlil qilinadi.

O‘zbekiston: Kiberjinoyatlar To‘lqiniga Qarshi Kurash

So‘nggi yillarda O‘zbekiston kiberjinoyatchilikning keskin o‘sishiga guvoh bo‘lmoqda. Joriy yilning o‘zida mamlakatda qayd etilgan jinoyatlarning salkam 42 foizi aynan kibermakonda sodir etilgan. Bu raqamlar mamlakatda raqamli savodxonlikni oshirish va himoya choralarini kuchaytirish naqadar dolzarb ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.

Moliyaviy Zararlar va Jinoyat Turlari:

Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2024-yilda kiberjinoyatchilar O‘zbekiston fuqarolaridan 603 milliard so‘m (taxminan 50 million AQSh dollari) o‘g‘irlagan bo‘lsa, so‘nggi uch yillik ko‘rsatkich 1,9 trillion so‘mni tashkil etgan. Eng tashvishlanarli jihati, bu jinoyatlarning 98 foizi bank kartalari bilan bog‘liq firibgarliklardir. Jinoyatchilar asosan quyidagi usullardan foydalanmoqda:

●  Fishing va Ijtimoiy Muhandislik: Aldov yo‘li bilan fuqarolarning shaxsiy va bank ma’lumotlarini (login, parol, SMS-kod) qo‘lga kiritish.

●  Zararli Havolalar va Dasturlar: Soxta veb-saytlar yoki mobil ilovalar orqali qurilmalarga zararli dasturlarni o‘rnatish.

●  Onlayn Savdo Firibgarliklari: Mashhur savdo platformalarida soxta e’lonlar joylashtirib, oldindan to‘lovni talab qilish.

●  "Deepfake" Texnologiyalari: Sun’iy intellekt yordamida shaxslarning ovozi va videosini qalbakilashtirib, ishonchiga kirish va pul undirish.

Davlatning Munosabati va Ko‘rilayotgan Choralar:

Kiberjinoyatlarning avj olishiga javoban O‘zbekiston hukumati bir qator qat’iy choralarni amalga oshirmoqda. Jumladan:

●  Qonunchilikning Kuchaytirilishi: Prezidentning "Axborot texnologiyalari yordamida sodir etiladigan jinoyatlarga qarshi kurashish faoliyatini yanada kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi (PQ-153) qarori qabul qilindi. Ushbu hujjat sohadagi huquqiy bo‘shliqlarni to‘ldirish va javobgarlikni kuchaytirishga qaratilgan.

●  "Kibermadaniyatni Yuksaltirish Oyligi": Mamlakat miqyosida har yili noyabr oyini kibermadaniyatni oshirishga qaratilgan tadbirlar oyligi deb e’lon qilish amaliyoti yo‘lga qo‘yildi.

●  Texnik Himoyaning Mustahkamlanishi: "O‘zbektelekom" AK qoshidagi Kiberxavfsizlik markazi (UzSOC) faoliyati kuchaytirilib, davlat organlari va muhim infratuzilma obyektlariga bo‘ladigan kiberhujumlarni monitoring qilish va ularga o‘z vaqtida javob berish tizimi takomillashtirilmoqda. UZCERT xizmati esa 2025-yil uchun asosiy tahdidlar sifatida fishing, "deepfake" hujumlari va mobil qurilmalarga qaratilgan xurujlarni prognoz qilmoqda.
 

Jahon Miqyosidagi Kiberxavfsizlik Manzarasi

Global miqyosda ham kiberxavfsizlik bilan bog‘liq vaziyat murakkabligicha qolmoqda. Jahon Iqtisodiy Forumining "Global Kiberxavfsizlik Istiqbollari 2025" hisobotiga ko‘ra, geosiyosiy keskinliklar, yangi paydo bo‘layotgan texnologiyalar (sun’iy intellekt, kvant hisoblashlari) va kiberjinoyatchilarning tobora professionallashib borayotgani global kiberfazoni yanada beqaror qilmoqda.

Global Iqtisodiyotga Ta’siri:

Prognozlarga ko‘ra, 2025-yilda kiberjinoyatlar tufayli jahon iqtisodiyotiga yetkaziladigan zarar miqdori 10,5 trillion AQSh dollariga yetishi kutilmoqda. Bu raqam giyohvand moddalar savdosi va boshqa barcha noqonuniy faoliyatlardan keladigan zararlarni jamlagandan ham ko‘proqdir.

Asosiy Global Tendensiyalar:

●  Tovlamachi Dasturlar (Ransomware): Katta korporatsiyalar va davlat idoralarining ma’lumotlarini shifrlab, uni qayta tiklash uchun katta miqdorda tovon talab qiluvchi hujumlar eng katta moliyaviy zararlarga sabab bo‘lmoqda.

●  Ta’minot Zanjiriga Hujumlar (Supply Chain Attacks): Xakerlar yirik kompaniyalarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri hujum qilish o‘rniga, ularning dasturiy ta’minot yetkazib beruvchilari kabi kamroq himoyalangan hamkorlariga hujum qilib, ular orqali asosiy nishonga kirib bormoqda.

●  Sun’iy Intellektdan Foydalanish: Kiberjinoyatchilar fishing xabarlarini yanada ishonarli qilish, zaifliklarni tezroq topish va hujumlarni avtomatlashtirish uchun sun’iy intellektdan faol foydalanmoqda.

●  Dezinformatsiya va Kiberjosuslik: Davlatlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan xakerlik guruhlari boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga aralashish, saylovlarga ta’sir o‘tkazish va strategik ma’lumotlarni o‘g‘irlash maqsadida keng ko‘lamli operatsiyalarni amalga oshirmoqda.

Xulosa va Tavsiyalar

Kiberxavfsizlik bugungi raqamli dunyoning ajralmas qismiga aylandi. O‘zbekiston ham, butun dunyo hamjamiyati ham bu tahdidlarga qarshi birgalikda kurashishi lozim.

Fuqarolar va tashkilotlar uchun quyidagi asosiy tavsiyalarga amal qilish muhim:

1.  Murakkab Parollardan Foydalaning: Har bir onlayn hisobingiz uchun alohida, murakkab (katta va kichik harflar, raqamlar, belgilar aralashmasi) parollardan foydalaning va ularni muntazam yangilab boring.

2.  Ikki Faktorli Autentifikatsiyani Yoqing: Iloji boricha barcha akkauntlaringizda ikki faktorli autentifikatsiya (2FA) funksiyasini faollashtiring. Bu parol o‘g‘irlangan taqdirda ham hisobingizni qo‘shimcha himoya qiladi.

3.  Shubhali Xabar va Havolalarga Ehtiyot Bo‘ling: Notanish manbalardan kelgan elektron xatlar, SMS xabarlar va ijtimoiy tarmoqlardagi havolalarni ochmang. Hech qachon shaxsiy yoki moliyaviy ma’lumotlaringizni so‘ralgan havolalar orqali kiritmang.

4.  Dasturiy Ta’minotni Yangilab Turing: Operatsion tizim, antivirus dasturi va boshqa barcha ilovalarning so‘nggi versiyalarini o‘rnatib boring. Yangilanishlar ko‘pincha ma’lum bo‘lgan xavfsizlik zaifliklarini bartaraf etadi.

5.  Ma’lumotlaringizni Zaxiralang (Backup): Muhim ma’lumotlaringizni muntazam ravishda alohida (oflayn) qurilmaga yoki bulutli xizmatga zaxiralab qo‘ying. Bu tovlamachi dasturlar hujumiga uchragan taqdirda ma’lumotlarni yo‘qotishning oldini oladi.

Kiberjinoyatchilikka qarshi kurash – bu faqat huquq-tartibot idoralari yoki IT-mutaxassislarning vazifasi emas, balki har bir internet foydalanuvchisining mas’uliyatidir. Raqamli gigiyena qoidalariga rioya qilish orqali biz o‘zimizni, yaqinlarimizni va mamlakatimizning raqamli kelajagini himoya qilishga hissa qo‘shishimiz mumkin.

Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti bitiruvchisi, Dasturiy ta’minot mutahassisi Xasanov Timur